Avtotransport vositalarining iqlim tizimiga antropogen ta'sirini cheklash va uning iqlim o'zgarishiga salbiy ta'siri xavfini kamaytirish bo'yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqishning dolzarbligi ham mintaqaviy, ham global darajada oshadi. Tegishli chora-tadbirlar ishlab chiqish iqtisodiyotni karbonsizlantirish, shu jumladan transport sohasini rivojlantirishda innovasion echimlarni joriy etish orqali amalga oshirishning ustuvor yo'nalishini oldindan belgilab bergan iqlim o'zgarishi bo'yicha Parij bitimini ratifikasiya qilgan O'zbekiston uchun ham muhim ahamiyatga ega.

Jahon amaliyotida CO2 chiqindilariga va shunga mos ravishda havo ifloslanishiga eng katta ta'sir ko'rsatadigan benzinli transport vositalariga texnologik muqobil sifatida yangi energiya manbalariga texnologik o'tish – transportni "elektrlashtirish"ga o'tish jadal sur'atlarda davom etmoqda. So'nggi o'n yillikda faol amalga oshirila boshlangan elektr transport vositalariga o'tish bo'yicha ko'rilgan chora-tadbirlar natijalari elektr transport vositalarining yangi bozori ancha muvaffaqiyatli rivojlanmoqda degan xulosaga kelishimizga imkon beradi.

Jahon bozori tendentsiyalari tahlili: 2012-2021 yillarda elektr transport vositalarini sotilish 50 baravardan ortiq oshdi, buning natijasida avtomobil bozorining umumiy tarkibidagi ushbu segmentning ulushi 0,2 foizdan 8,3 foizgacha o'sdi. Faqatgina so'nggi besh yil ichida barcha turdagi elektr transport vositalarining umumiy savdosi 1,27 million donadan 6,75 mln. donagacha[1], ya'ni 5,3 marta oshdi. (1-rasm.)

Xalqaro energetika agentligining (XEA) 2020 yilda elektr transport vositalariga bo'lgan talab kuzatilishi to'g'risidagi ma'lumotlariga ko'ra avtomobillarga bo'lgan talab va taklifning pasayishi bilan solishtirganda barqarorroq bo'lgan.[2]

Bundan tashqari, akkumulyatorli elektr transport vositalariga bo'lgan talab gibrid elektr transport vositalariga bo'lgan talab dinamikasini ortda qoldirdi. Savdo tarkibidagi ustun nisbatlarning tahlili shuni ko'rsatdiki, so'nggi uch yil ichida akkumulyatorli elektr transport vositalarining ulushi 2015 yilgacha bo'lgan davrda o'rtacha 60 foizga nisbatan 72 foizdan oshdi. Bu omil an'anaviy avtomobillardan elektromobillarga o'tish davrining sezilarli darajada qisqarganligini ko'rsatadi[3].

Jahondagi barcha turdagi elektr transport vositalari savdosining taxminan 90 foizi Xitoy, Evropa va Qo'shma Shtatlarga to'g'ri keladi.

2015 yildan buyon Xitoy elektr transport vositalarini sotish bo'yicha jahon reytingida birinchi o'rinni egallab turibdi, bu umumiy hajmning yarmidan ko'pini (51 foiz) tashkil qiladi[4]. 2021 yilda Xitoyda elektromobillar sotuvi qariyb uch baravar ko'payib, 1,2 million donadan 3,4 millionga etib, butun jahon bo'ylab savdo o'sishining asosiy omili bo'ldi. Xitoyning Butunjahon dinamikaga qo'shgan hissasi umumiy savdo o'sishining 2/3 qismini tashkil etdi, bu esa uning dunyodagi elektr avtomobil bozorida ustunligini ko'rsatadi.

1-rasm.  Elektromobillarning global savdosi dinamikasi, mln.	2-rasm. Etakchi davlatlar va mintaqalar bo'yicha elektr transport vositalarining global savdosi tarkibi, mln.
Manba: Statista maʼlumotlari asosida	Manba: IEA maʼlumotlari asosida

2021 yil yakunlariga ko'ra Evropa bozori elektr transport vositalarining ikkinchi yirik bozori bo'lib qoldi, bu jahon elektromobil savdosining 34 foizini tashkil etdi. Qo'shma Shtatlarning ulushi so'nggi besh yil ichida o'rtacha 13-14 foizni tashkil etdi va 2021 yilda bu ko'rsatkich 10,5 foizni tashkil etdi (2-rasm). Shu bilan birga, Qo'shma Shtatlarda elektromobillar savdosi so'nggi yillarda birinchi marta yarim milliondan oshib, 720 ming donadan ortig'ini tashkil qilib, jahon elektromobillar savdosi tarkibida uchinchi o'rinni egallaydi. Boshqa mamlakatlar va mintaqalarning ulushi 4,5 foizdan oshmaydi.

Mamlakatlar va mintaqalar orasida deyarli barcha Evropa mamlakatlarida elektr transport vositalari bozorining o'sish ko'rsatkichlari diqqatga sazovordir, bu ularning elektr transport vositalariga o'tish orqali issiqxona gazlari (IG) chiqindilarini kamaytirish maqsadlariga erishish istagi bilan bog'liq.

2020 yil reytingiga ko'ra Evropaning aksariyat davlatlari yangi engil avtomobillar sotuvida elektromobillar ulushini 10 foizdan ancha oshirishga muvaffaq bo'ldi. Bundan tashqari, avvalgi yillarda bo'lgani kabi, Norvegiya Evropa mamlakatlari guruhida sezilarli darajada ajralib, - elektr transport vositalarining 75 foiz ulushiga erishdi[5].

Birinchi beshlikka Islandiya, Shvesiya, Niderlandiya va Finlyandiya kabi davlatlar ham kirdi. Ularda yangi avtomobillar sotuvida tarmoqqa ulanadigan elektromobillarning ulushi 18-45 foizgacha oshgan (1-jadval).

Frantsiya va Germaniyada bu ko'rsatkich 11,3% va 13,5% ni tashkil etdi, bu ham ushbu mamlakatlarda mazkur bozor segmenti rivojlanishining yuqori dinamikasini ko'rsatadi.

Xitoyda yangi avtomobillar savdosidagi elektr transport vositalarining ulushi 6,2 foizni tashkil etdi, bu Evropa davlatlari o'rtacha ko'rsatkichidan biroz pastroq. AQShda bu ko'rsatkich undan ham past btshlib 2,3 foizni tashkil etdi.

Tab. 1. 2020 yilda yangi yengil avtomobillar sotuvida rozetkaga ulanadigan elektr transport vositalarining ulushi, mamlakatlar bo‘yicha sotuvlar ulushi.

Davlatlar nomi	2020 yil	Davlatlar nomi	2020 yil
Norvegiya	74,8	Germaniya	13,5
Islandiya	45,0	Lyuksemburg	11,4
Shvetsiya	32,2	Frantsiya	11,3
Niderlandiya	24,9	Buyuk Britaniya	10,7
Finlyandiya	18,1	Avstriya	9,5
Daniya	16,4	Irlandiya	7,4
Shveytsariya	14,3	Xitoy	6,2
Portugaliya	13,5	AQSh	2,3

Manba: Statista ma'lumotlariga ko'ra, EV volumes

Biroq, bozor o'lchamlarini mutlaq ko'rsatkichlarda taqqoslaganda Xitoy va Qo'shma Shtatlar elektr transport vositalarining eng yirik iste'molchilari bo'lib, ichki bozorlarda sotuvlar Evropa mamlakatlariga qaraganda ancha yuqori.

3-rasm. 2020-yilda elektr yengil avtomobillarni sotish hajmi, mutlaq ifodada, ming dona.

Manba: Statista ma'lumotlariga ko'ra, EV volumes

Xitoy avtomobil ishlab chiqaruvchilar assosiatsiyasi (CAAM) ma'lumotlariga ko'ra[6], 2020 yilda akkumulyatorli elektr transport vositalari (BEV) va gibridlari (PHEV) sotuvi 1,25 million donani tashkil etdi. Taqqoslash uchun, Xitoyda sotilgan elektromobillar soni savdo ko'rsatkichlaridan oshib ketdi, masalan, Germaniyadan – 3 baravardan ortiq (395 ming dona), Frantsiya va Norvegiyadan birgalikda olganda – 4,2 marta (291 ming dona) (3-rasm).

Ushbu nisbatlar Xitoy elektromobillar bozorining boshqa mamlakatlar bilan solishtirganda mutlaq ma'noda juda katta ekanligini ko'rsatadi. Xitoy so'nggi yillarda doimiy ravishda eng yirik bozorlarga ega mamlakatlar orasida birinchi o'rinni egalladi. Bu elektromobillarini ishlab chiqarishni quvvatlash siyosati va strategiyasini muvaffaqiyatli amalga oshirilishi bilan bog'liq.

Ikkinchi o'rin Germaniyaga, uchinchi o'rin esa AQSh egallab turibdi. Masalan, Norvegiya yangi engil avtomobillar sotuvida elektr transport vositalarining eng yuqori 75 foiz ulushini ko'rsatayotganiga qaramay, mazkur mamlakatda elektr transport vositalari bozorining sig'imi ko'plab Evropa mamlakatlarida bo'lgani kabi mutlaq ma'noda Xitoy, Germaniya va AQShga qaraganda ancha past.

Masalan, AQShda sotilgan elektromobillar soni 328,0 ming donagacha oshgan, bu Norvegiyadagidan 3,1 baravar, Frantsiyadagidan esa 1,8 bararav ko'pdir. Evropa mamlakatlari orasida elektromobillar bozori rivojlanishining eng yuqori dinamikasi Germaniyaga xos bo'lib, unda 2020 yilda 394 ming donadan ortiq sotilgan. Bu Frantsiya va Buyuk Britaniyadagidan 2,1 baravar, Norvegiyadagidan 3,7 baravar ko'pdir. Ammo Xitoy bilan taqqoslanadigan bo'lsak, dunyoning deyarli hech bir davlati Xitoyning elektr avtomobil bozori hajmiga tenglasha olmaydi.

Elektromobil bozorning rivojlanish dinamikasi jahon o'rtacha ko'rsatkichidan ancha past bo'lsa-da, jahon tendentsiyalariga muvofiq Markaziy Osiyo mintaqasi mamlakatlarida elektromobillarni ilgari surish bo'yicha faolroq jarayon kuzatilmoqda. Ta'kidlash joizki, O'zbekiston va Qozog'iston texnologik jihatdan orqada qolishni oldini olish va yashil rivojlanish maqsadlariga erishish uchun elektromobillar (EV) bozorini rivojlantirish ustuvorligini ilgari surmoqda.

Mintaqada o'z avtomobillarini ishlab chiqaruvchi etakchi davlatlardan biri bo'lgan O'zbekistonda elektromobillar importi ortgan. Ayniqsa, so'nggi ikki yilda yuqori o'sish dinamikasi qayd etildi.2021 yilda import qilinadigan elektromobillar soni 6 baravardan ko'proq - 131 donadan 809 donagacha oshdi[7]. Natijada elektr transport vositalarining umumiy avtomobil import i dagi u lushi 2018 yildagi 0,07 foizdan 2021 yilda 3 foizgacha oshdi (4-rasm).

2021 yilda O'zbekistonga 11 ta xorijiy davlatdan – Xitoy, Turkiya, AQSh, Germaniya va boshqalardan elektromobillar import qilindi. Import qilinadigan elektromobillarning asosiy ulushi, qariyb 90 foizi Xitoyga to'g'ri kelib, 2021 yilda Xitoy elektromobillari etkazib berish hajmi 809 donaga oshdi (5-rasm).

4-rasm.  2018-2021-yillarda O‘zbekistonda import qilinadigan elektr transport vositalarining umumiy avtomobillar importidagi ulushi.	5-rasm.  2018-2021-yillarda O‘zbekistonda umumiy avtomobil savdosidagi elektr transport vositalarining ulushi.
Manba: Oʻzbekiston Respublikasi Davlat statistika qoʻmitasi maʼlumotlari	Manba: O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasi ma'lumotlari asosida PMTI  baholari

Tahlillar shuni ko'rsatdiki, so'nggi uch yil ichida O'zbekistonda import hajmining oshishi natijasida yangi avtomobillarning umumiy savdosida elektr transport vositalarining ulushi 2018 yilda 0,006 foizdan 2021 yilda 0,35 foizgacha oshdi. (Shakl.6). Erishilgan natijalar bir tomondan avtomobil sotish bozorida ro'y berayotgan tez o'zgarishlarni, boshqa tomondan esa elektr transport vositalarining boshqa xorijiy mamlakatlarning savdo ko'rsatkichlari bilan taqqoslaganda, elektr transport vositalari bozorini yanada rivojlantirish uchun katta zaxiralar mavjudligini ko'rsatadi.

6-rasm.  2021 yilda O‘zbekistonda elektromobillar importining geografik tarkibi.

Manba: Oʻzbekiston Respublikasi Davlat statistika qoʻmitasi maʼlumotlari.

Qozog'istonda 2020 yilda ro'yxatga olingan elektromobillar soni 550 tani tashkil qildi. Ro'yxatga olingan avtomobillarning umumiy sonida elektromobillarning ulushi 0,013 foizdan oshmadi. Elektr avtomobillar bozori hajmini mutlaq ko'rinishda solishtiradigan bo'lsak, O'zbekistonda 2021 yilda elektromobillar soni[8] Qozog'istonga nisbatan 40-45 foizga ko'p bo'lgan bo'lsa-da, 2019 yilda vaziyat buning aksi bo'lgan edi.

7-rasm.  Markaziy Osiyo mamlakatlari transport sektori chiqindilari (Mt CO2)[9]

O'zbekiston transport sektoridagi chiqindilar miqdori bo'yicha avtotransport vositalarini keng ko'lamda toza tabiiy gaz yoqilg'isiga o'tkazish, shuningdek, elektr transport vositalarini bozorga kirib kelishi[10] kabi omillar tufayli yuqori pasayish ko'rsatkichlariga erishdi. Transport sektori chiqindilari bo'yicha O'zbekiston Qozog'iston va Turkmanistondan keyin uchinchi o'rinda turadi (7-rasm). Shu bilan birga, yalpi ichki mahsulot birligiga to'g'ri keladigan CO2 chiqindilarining jami intensivligi bo'yicha O'zbekiston, MDHning aksariyat davlatlari singari, CO2 emissiyasi yuqori darajada bo'lgan davlatlar toifasiga kiritilgan.

Global miqyosda avtotransport vositalarining yangi energiya manbalariga texnologik o'tishi yoqilg'i yonishi natijasida atmosferaga chiqariladigan umumiy chiqindilarning o'sish sur'atining sekinlashishiga yordam berdi, biroq, 2010-2020 yillarda dunyo miqyosidagi chiqindilar 9-10 foizga oshdi. Shu munosabat bilan jahon taraqqiyotining asosiy iqlim maqsadi emissiyalarni nolga tenglashtirish, shu jumladan transport sohasini texnologik transformasiya qilish orqali erishishdir. 2050 yilga borib global chiqindilarni nolga tushirish sayyoramizdagi o'rtacha haroratni 1,5-2°C ga oshirmaslikka qaratilgan sa'y-harakatlarga mos keladi.

O'zbekiston ham jahon tendentsiyalariga mos ravishda global iqlim o'zgarishiga qarshi kurashga o'z hissasini qo'shmoqda. BMTning iqlim o'zgarishi bo'yicha konferentsiyasida (COP26) O'zbekiston 2010 yilda qayd etilgan darajaga nisbatan 2030 yilgacha issiqxona gazlari chiqindilarini 35 foizga (avval 10 foizga) kamaytirish majburiyatini kengaytirdi.

O'zbekistonda kambag'allikni qisqartirish bo'yicha xalqaro forumda (2022) respublika 2030 yilga kelib Global metan emissiyasini 2020 yil darajasiga nisbatan kamida 30 foizga kamaytirish bo'yicha metan chiqindilarini qisqartirish bo'yicha global majburiyatlar tashabbusiga qo'shildi. Evropa tiklanish va taraqqiyot banki (YTTB) O'zbekiston iqtisodiy rivojlanish va kambag'allikni qisqartirish vazirligi bilan birgalikda metan chiqindilari bo'yicha milliy dastur ishlab chiqishga kelishib oldi.

Elektromobil bozorining istiqboli: o'n yillikda savdoning tez o'sishidan so'ng, jami elektromobillar parki 10 milliondan oshadi, bu global avtomobil parkining 1 foizini tashkil qiladi. 2020 yilda dunyoda rekord darajadagi - 3 milliondan ortiq yangi elektromobillar ro'yxatga olindi, kelgusida o'sish tendentsiyasi kutilmoqda.[11]

Xalqaro energetika agentligining prognozlariga ko'ra, o'n yillik oxiri - 2030 yilga kelib elektromobillar soni kamida 145 millionga ortadi. Agar soha hukumatlar tomonidan qo'llab-quvvatlansa, 2030 yilga borib dunyodagi elektr transport vositalari soni 230 millionga etishi mumkin.

Evropa Ittifoqining EU Green Deal[12] ekologik rejasiga ko'ra, Evropa 2035 yilga borib butunlay "toza" avtomobillarga o'tishi kerak. Evropa davlatlari transport vositalari uchun yanada qattiqroq, ichki yonuv dvigatellari (IYOD) bo'lgan avtomobillarni to'liq taqiqlashgacha, ekologik standartlarga amal qiladi. Misol uchun, Germaniya hukumati 2030 yilga kelib elektromobillarga bo'lgan talabni 15 millionga etkazishni maqsad qilgan, buning uchun 1 milliongacha zaryadlash stantsiyalarini ishga tushirish kerak bo'ladi[13].

Ichki yonuv dvigatellari bo'lgan avtomobillardan foydalanishni to'liq taqiqlash orqali avtotransport vositalaridan foydalanishdan nol chiqindilarga erishish maqsadlari 2025 yildan (Norvegiya) 2030-2040 yilgacha (Germaniya) vaqt oralig'ida o'zgarib turadi.

Taxminlarga ko'ra, Xitoy va Hindiston katta rejalar qurmoqda, ularda ichki yonuv dvigatellari bo'lgan avtomobillarni sotib olishni taqiqlash va faqat gibrid yoki elektromobillarni sotib olish imkoniyatini saqlab qolish muddati 2030 yilgacha belgilangan. Prognozlarga ko'ra, Xitoyda elektromobillar 2030 yilga kelib avtomobil bozorining 40 foizini tashkil qiladi. AQShda elektr va gibrid elektr transport vositalarining ulushi 2030 yilga borib 50 foizgacha oshadi.

Umuman olganda, o'n yillikning oxiriga kelib, butun dunyo bo'ylab avtomobil sotish bozorida elektromobillarning ulushi 30-40 foizga, 2040 yilga kelib esa kamida 50 foizga etishi mumkin.

Xulosa: jahon tendentsiyalari va elektromobillar bozorini rivojlantirish istiqbollarini tahlil qilish natijalari transport sohasida davom etayotgan texnologik o'zgarishlardan dalolat beradi. Transport sohasini rivojlantirishda texnologik bo'shliqqa yo'l qo'ymaslik va O'zbekistonni muqobil "yashil" energiya manbalariga o'tish jarayonlariga muvaffaqiyatli integrasiya qilish uchun avtomobil ishlab chiqaruvchilar va davlatning yangi loyihalarni amalga oshirish doirasidagi hamkorlikdagi faoliyatini kuchaytirish zarur. Hozirda bunday dasturlar Xitoy, Evropa va AQShda amalga oshirilmoqda.

Bu borada O'zbekistonda ko'p ishlar qilindi - import qilinadigan elektromobillarni xarid qilishni qo'llab-quvvatlash bo'yicha qaror loyihasi ishlab chiqildi, o'z elektromobillarini ishlab chiqarish kontsepsiyasini ishlab chiqish bo'yicha ishlar boshlandi, avtomobillar savdosi bozori hajmida elektromobillar ulushini kamida 15 foizga etkazish vazifasi belgilandi. Kontsepsiyani ishlab chiqish va elektromobillarni ilgari surish uchun qulay shart-sharoitlarni yanada yaratish jarayonida xorijiy tajribani hisobga olgan holda tegishli bozorlarni rivojlantirish shart-sharoitlari va omillarini hisobga olish zarur.

Elektr avtomobillari bozorining rivojlanish sur'atlarining asosiy omillari milliy darajada, ayniqsa, muqobil energiyaga o'tish bo'yicha eng katta tarafdorlikni namoyish etayotgan mamlakatlarda amalga oshirilgan davlat tomonidan faol qo'llab-quvvatlash choralari bo'ldi. Ushbu chora-tadbirlarning tahlili, ularning xilma-xilligiga qaramay, asosiylarini aniqlashga imkon berdi, jumladan:

- elektr transport vositalarini sotib olishni rag'batlantirish choralari: QQS va bojlarni bekor qilish; iste'mol krediti dasturlari; ekologik bonuslar; karbonat angidrid chiqindilariga soliqni bekor qilish; naqd subsidiyalar va avtomobil raqamlari uchun to'lovlarni bekor qilish; davlat xaridlari shartnomalari orqali talabni rag'batlantirish; korporativ o'rtacha yoqilg'i iste'moli uchun kreditlar - yangi energiya vositalaridan foydalanish uchun ikki tomonlama kreditlar;

- elektromobillardan foydalanish uchun qulay ish sharoitlarini yaratish chora-tadbirlari: transport solig'ini (yo'l solig'ini) bekor qilish; mashinalar to'xtab turish joyi uchun to'lovlarni bekor qilish va boshqalar;

- infratuzilmani yaratish chora-tadbirlari: zaryadlash infratuzilmasini kengaytirish, shu jumladan tez zaryadlash infratuzilmasi; xususiy zaryadlash punktlarini yaratish; turar-joy va jamoat binolarini qurish va rekonstruktsiya qilishda texnik standartlarni qo'shish; elektr tarmoqlariga kirishni ta'minlovchi mavjud shahar muhiti va shahardan tashqari yo'l infratuzilmasi bilan integrasiya; yangi zaryadlash texnologiyalari sohasida ilmiy-tadqiqot ishlarini rag'batlantirish va boshqalar.

Jahon tajribasi shuni ko'rsatadiki, elektr transport vositalari iste'molchilari va ishlab chiqaruvchilarini rag'batlantirish bo'yicha kompleks chora-tadbirlar natijasida texnologiyalarning doimiy takomillashtirilishi elektromobillarning arzonlashishiga, ularning raqobatbardoshligi va bozordagi jozibadorligini oshirishga olib kelishi mumkin.

Adabiyotlar ro'yxati

1. Jahon elektr transport vositalarini sotish ma'lumotlar bazasi. -  EV-volumes.

2. IEA (2022), Elektr transport vositalari global sotuvni ikki baravar oshirish orqali ta'minot muammolarini yengib chiqmoqda.

3.  EU Green Deal, European commission.

Sharh Bikeeva E.R. va Sultanova D.A. tomonidan tayyorlangan.