Boshqa yangiliklar

Aholini pul jamg‘arish borasida rag‘batlantirish

2021-11-11 520

O'zbekiston gidroenergetikasining milliy iqtisodiyotdagi o'rni

2023-01-26 248

Bugungi kunda tobora ko'proq mamlakatlar qo'shni davlatlar bilan integratsiya jarayonlarini chuqurlashtirishga e'tibor qaratmoqda. Bu ayniqsa, mintaqalar doirasida kuchli namoyon bo'lmoqda. Mintaqalashuv deb ataladigan jarayon kuchaymoqda. Mintaqalashuv – bu mamlakatlarning tashqi sharoitlarga munosabatini aks ettirib, jahon bozorida o'z mavqeini mustahkamlash va mintaqadagi mavjud muammolarni birgalikda hal qilish imkoniyatidir.

Ushbu jarayon Markaziy Osiyo mamlakatlari (MO) uchun ham dolzarb. Shu bilan birga, Markaziy Osiyoda mintaqalashuv nafaqat iqtisodiy manfaatlar va tashqi omillar bilan bog'liq, balki tabiiy, boshqa so‘z bilan aytganda organik jarayondir. Mintaqa mamlakatlari birlashish uchun madaniyat va tarixning o'ziga xosligi, shuningdek, ularning barcha mamlakatlar hududida uchrashidan foydalanadi.

Ta'kidlash joizki, Markaziy Osiyo mamlakatlari o'rtasidagi o'zaro hamkorlikni rivojlatirishga alohida e’tibor O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev lavozimiga kirishishi bilan qaratila boshlandi. Sh. M. Mirziyoyev olib borayotgan tashqi siyosat konstruktiv muloqotni tiklash, yaxshi qo'shnichilikni mustahkamlash va Markaziy Osiyo davlatlari o'rtasida o'zaro manfaatli sherikchilik o'rnatish imkonini berdi va davom etayotgan mintaqaviy o'zgarishlar tizimli va qaytarilmas tus oldi.

Prognozlashtirish va makroiqtisodiy tadqiqotlar instituti (PMTI) mutaxassislari Hamkorlik indeksi asosida Markaziy Osiyo mamlakatlari o‘rtasidagi mintaqaviy ijtimoiy-iqtisodiy aloqalarning mustahkamlanish darajasini hisoblab chiqdi.

Tadqiqot davomida quyidagi natijalar olindi:

1. Markaziy Osiyo mamlakatlari o‘rtasidagi hamkorlik indeksi 2021-yilda 38,4 foizni tashkil etdi, bu esa 2017-yildagiga nisbatan 9,9 foiz punktga ko'p deganidir.

2. Eng yirik o‘sish mintaqa mamlakatlari o‘rtasida bir – birining iqtisodiyotiga investitsiy kiritishida kuzatildi/ Bu yo‘nalishda 5,6 barobar o'sish qayd etildi.

3. Mintaqa mamlakatlarining umumiy tovar aylanmasida mintaqa miqyosidagi ichki tovar aylanmasining ulushi 1,5 barobar o‘sdi

4. Mintaqaviy turizm Markaziy Osiyo mamlakatlari fuqarolari tomonidan afzal ko'rilgan barcha sayyohlik yo'nalishlarining 80 foizini tashkil qiladi.

5. Markaziy Osiyo mamlakatlarining o‘zaro savdo qiymati boshqa savdo sheriklarinikiga qaraganda o'rtacha 4 barobar past.

6. Mintaqadagi ichki migratsiya Markaziy Osiyo mamlakatlariga ish va yashash uchun kiradigan fuqarolar umumiy sonining 15,3 foizini tashkil qiladi.

Mamlakatlar o'rtasidagi integratsiya jarayoni va kooperatsiya aloqalari haqida so‘z borganda, odatda birinchi navbatda, mamlakatlar o'rtasidagi tovar ayirboshlash hajmi yoki qo'shma loyihalarni amalga oshirish ko‘rib chiqiladi. Biroq, bu ko'rsatkichlar alohida-alohida holatda Markaziy Osiyo mamlakatlari mintaqaviy ichki kooperatsiyani rivojlantirish borasida qanday natijaga erishganligini to‘liq aks ettira olmaydi.

Buning uchun Markaziy Osiyodagi hamkorlik indeksini hisoblab chiqildi. Ushbu indeksni hisoblashda savdo aylanmasi, investitsion oqimlar, savdo qiymati, turistik va migratsiya oqimlari kabi ko'rsatkichlar asos qilib olinadi. Ushbu ko'rsatkichlarning jamlangan tahlili mamlakatlarning ijtimoiy-iqtisodiy integratsiya darajasini baholash imkonini beradi.

Indeksni tahlil qilish mintaqadagi ichki hamkorlik mintaqa mamlakatlari o'rtasidagi o'zaro aloqalarning umumiy jarayondagi ulushi sifatida baholanadi. Masalan, ushbu mamlakatlarning umumiy tovar aylanmasida mintaqa mamlakatlari o'rtasidagi tovar aylanmasining ulushi kabi ko‘rsatkichlar.

Har bir ko'rsatkich uchun qiymat Markaziy Osiyoning barcha mamlakatlari uchun o'rtacha arifmetik qiymat deb hisoblanadi.

Indeks qiymati individual salmoqni hisobga olgan holda barcha ko'rsatkichlar bo'yicha o'rtacha arifmetik qiymat deb hisoblanadi.

Indeksni hisoblash uchun 2017-2021 yillardagi ma'lumotlardan foydalanildi. Ayrim mamlakatlar uchun ma'lum bir yillarga oid ma'lumotlar bo'lmagan taqdirda, hisoblash uchun so'nggi mavjud ma'lumotlardan foydalanildi.

Shunday qilib, tahlil natijalariga ko'ra, o'rganilayotgan davrda Markaziy Osiyo mamlakatlari hamkorlik indeksining qiymati 1,3 barobarga, ya’ni
28% dan 38% ga oshgani aniqlandi.

Mintaqa mamlakatlari bir-birining iqtisodiyotiga kiritayotgan  investitsiyalarning ortishi Indeks qiymatining oshishiga eng katta hissa qo‘shdi. Shunday qilib, mintaqa mamlakatlari o'rtasidagi investitsiya oqimlari (kiruvchi va chiquvchi) hajmining umumiy investitsiya oqimlari hajmidagi ulushi 5,6 barobar oshdi.

O'sishning ikkinchi muhim ko'rsatkichi mintaqa mamlakatlari o'rtasidagi tovar ayirboshlash hajmining oshishi hisoblanadi. O‘zaro tovar aylanmasining umumiy tovar aylanmasidagi ulushi 1,5 baroba ko‘paydi.

Keyingi ko'rsatkich – bu savdo qiymati. Bu tadbirkor ma'lum bir mamlakatga mahsulot eksport qilishda yuzaga kelishi mumkin bo'lgan xarajatlar (transport, bojxona va boshqalar) darajasini aks ettiradi. Ushbu xarajatlarning katta qismi asosan transport xarajatlaridan iborat.

Shunday qilib, mintaqadagi ichki savdo aylanmasining ulushi qolgan savdo sheriklari bilan savdo aylanmasiga nisbatan deyarli o'zgarishsiz qoldi (o'sish 1,04 barobar). Buning sababi shundaki, Markaziy Osiyo mamlakatlari mintaqa ichida ham, undan tashqarida ham transport infratuzilmasini rivojlantirish bo'yicha faol siyosat olib bormoqda. Maqsad Yevropa va Osiyo mamlakatlari bilan savdo qilish uchun yirik transport yo'laklarini qurish, shuningdek, ushbu mamlakatlardan tovarlarni tranzit qilish.

Bugungi kunga kelib, mamlakatni sayyohlik maqsadlari bilan tark etgan Markaziy Osiyo mamlakatlari fuqarolarining 80 foizdan ortig'i mintaqaviy turizmni afzal ko'rishadi. Bu umumiy tarix va bir xil qadriyatlarga asoslangan mintaqa mamlakatlarining kuchli madaniy integratsiyasidan dalolat beradi. Shu munosabat bilan Markaziy Osiyo kooperatsiyasi indeksi doirasida umumiy sayyohlik oqimlarida mintaqaviy turizmning ulushi 83 foizni tashkil etadi.

Markaziy Osiyo mamlakatlari o'rtasidagi migratsiya oqimlarini hisobga olgan holda shuni ta'kidlash mumkinki, Markaziy Osiyo mamlakatlariga yashash va ishlash uchun kelgan odamlarning atigi 15,3 foizi ushbu mamlakatlarning fuqarolari. Ya'ni, Markaziy Osiyo mamlakatlari aholisi uchun mintaqa yashash yoki ish qidirish mamlakatini tanlashda ustuvor ahamiyatga ega emas.

Shunday qilib, so'nggi yillarda Markaziy Osiyo mamlakatlari o'rtasidagi hamkorlik sezilarli darajada mustahkamlandi, ammo bu yetarli emas. Uni yanada kuchaytirish uchun mintaqa mamlakatlari quyidagi choralarni ko'rishi maqsadga muvofiq:

- mintaqadagi ichki investitsiyalar oqimini yanada oshirishga xizmat qiladigan sanoat kooperatsiyasini kuchaytirish;

- mamlakatlarning tarmoqlardagi mavjud raqobat ustunligiga asoslangan hamkorligi;

- mamlakatlar o'rtasidagi tovar aylanmasining o'sishi eksport bozorining sifatli tahliliga va mamlakatda ishlab chiqarilgan, Markaziy Osiyo mamlakatlari bozorlarida eng katta jozibadorlikka ega bo'lgan tovarlar va xizmatlarning raqobat ustunligining baholanishiga bog'liq;

- mintaqa ichidagi savdo qiymatini yanada pasaytirish maqsadida nafaqat Markaziy Osiyo mamlakatlari o‘rtasida, balki tashqi bozorlarga ham eksport qilishga, shuningdek, mavjud yo'nalishlarni optimallashtirishga yordam beradigan transport yo'laklarini ishlab chiqish zarur;

- Markaziy Osiyoda etnik turizmni rivojlantirish sohasida katta salohiyat mavjud (sayohatchilar o'zlarining tarixiy vataniga keladi). Shunday qilib, O'zbekistonga kelayotganlarning 89,1 foizi qarindoshlarinikiga keladi.

Shuningdek, "XXI asrda Markaziy Osiyoni rivojlantirish maqsadida do'stlik, yaxshi qo'shnichilik va hamkorlik to'g'risidagi shartnoma", "2022-2024 yillarda mintaqaviy hamkorlikni rivojlantirish bo'yicha yo'l xaritasi", "Markaziy Osiyo davlatlarining ko'p tomonlama formatlar doirasida o'zaro hamkorligi konsepsiyasi" kabi strategik hujjatlarni hayotga ttabiq etish mintaqada ijtimoiy-iqtisodiy hamkorlikni yanada mustahkamlashga xizmat qiladi. Shuni ta'kidlash joizki, mamlakatlar o'rtasidagi ushbu hamkorlikning asosiy maqsadi birgalikda rivojlanish, mintaqaviy muammolarni hal etish va jahon miqyosidagi mavqeini oshirish, shuningdek, Markaziy Osiyoda aholi farovonligini oshirish va turmush darajasini yaxshilashdir.