Maktab bolaning rivojlanishi uchun birinchi qadamdir. Chunki sifatli maktab ta'limi uning kelajagi uchun poydevor bo‘ladi. Buyuk Arastu: “Bolalar ulg‘aygach, ularga nima foydali bo‘lishini o‘rgatish kerak”, degan edi. Mark Tven: “Men maktabdagi mashg‘ulotlarim ma’lumotimga xalaqit berishiga hech qachon yo‘l qo‘ymayman”, fors-tojik shoiri, axloqshunos olim, amaliy, dunyoviy so‘fiylik vakili Sa’diy Sheroziy: “Qiziqishsiz o‘rgangan shogird qanotsiz qushdir”, degan.

2023-yil mamlakatimizda "Insonga e'tibor va sifatli ta'lim yili" deb e'lon qilindi. Maktablarda ta’lim sifatini tubdan oshirish, o‘quv dasturlari va darsliklarini qayta ko‘rib chiqish, sifatli ta’lim olish uchun barcha qulay shart-sharoitlarni yaratish rejalashtirilgan. Maktablarda ta’lim sifatining pasayishi kuzatilayotgan bir paytda mazkur islohot juda muhim ahamiyatga ega.

Shu bilan birga, keyingi 5 yilda O‘zbekistonda ta’lim tizimiga, ayniqsa, maktab ta’limiga katta e’tibor qaratilmoqda. Bolalarga birinchi sinfdan (ilgari 5-sinfdan boshlab) chet tillarini o‘rgatish amaliyoti joriy etildi, ixtisoslashtirilgan maktablar, Prezident maktablari tashkil etildi.

Bunday e’tiborga qaramay, ko‘plab umumta’lim maktablarida, ayniqsa, matematika, chet tillari kabi fanlarni o‘qitish sifati past. 11-sinf bitiruvchilarining chet tilini bilmasligi buning isbotidir. Davlatimiz rahbari Sh.Mirziyoyev bu borada shunday degandi: “Rivojlangan mamlakatlarda tillar oliy o‘quv yurtlarida o‘qitilmaydi. Chunki o‘quvchilar ikki tilni bolaligidan o‘rganadilar. Biz chet tillarini birinchidan o‘n birinchi sinfgacha o’qitamiz. Lekin maktabni bitirgan bolalarning necha foizi shu tillarda so‘zlasha oladi?! Axir, buning uchun qanchadan-qancha davlat mablag‘lari ajratiladi! Samaralilik qayerda?[1] Buni O‘zbekistonning ingliz tilini bilish darajasi indeksi (English Proficiency Index) bo‘yicha dunyoning 112 ta mamlakati orasida 88-o‘rinni egallagani ham tasdiqlaydi.

O‘zbekistonlik maktab o‘quvchilarining o‘quv yuki boshqa mamlakatlardagiga nisbatan ancha yuqori (1-jadval). Aytish joizki, so‘nggi 4 yilda O‘zbekistonda o‘quv yuklamasi 25 soatga kamaydi, ammo shunga qaramay, o‘zbekistonlik o’quvchilar boshqa mamlakatlarning o’quvchilariga qaraganda ancha ko‘p ta’lim oladi. O‘zbekistondagi umumta’lim maktablarida yuqori sinflarning haftalik yuklamasi o‘rtacha 31 soatni, boshlang‘ich sinflarda 23,5 soatni tashkil qiladi. Bola maktabda 5-6 soat vaqt o'tkazadi, maktabdan keyin esa xuddi shu fanlar bo'yicha kurslarga va sport to'garaklariga boradi. Maktab o‘quvchilari qo‘shimcha to‘garaklarga haftada taxminan 7-8 soat[2] vaqt ajratsa, o‘zbek maktab o‘quvchisining umumiy o‘quv yuklamasi 38-40 soatni tashkil qiladi, taqqoslash uchun, ish haftasi 40 soatdan iborat.

1-jadval

Mamlakatlar bo‘yicha o‘quvchilarning o‘quv yuki*
(asosiy umumiy ta'limni taqqoslaganda)

№	Mamlakatlar (PISA reytingida o'rni)	Boshlang'ich va to'liqsiz o'rta ta'limda jami soatlar, yiliga	O'quv haftalari soni	Haftalik soatlar soni	Ta’lim bosqichlari, sinflar	O’rtacha haftalik umumiy yuk
1.	Yaponiya (6)	7 337	40	183,4	9	20,4
2.	Estoniya (5)	6 431	35	183,7	9	20,4
3.	Finlyandiya (10)	6 384	39	163,7	9	18,2
4.	Koreya (7)	6 453	38	169,8	9	18,9
5.	Germaniya (19)	7 401	39	189,8	9	21,1
6.	Shveytsariya (22)	7 685	42	183,0	9	20,3
7.	Buyuk Britaniya (14)	8176	39	209,6	9	23,3
8.	Fransiya (26)	8 152	36	226,4	9	25,2
9.	AQSH (25)	8 903	36	247,3	9	27,5
10.	Rossiya (30)	6409,6	34	188,5	9	20,9
11.	Shvetsiya (17)	6890	40	172,3	9	19,1
13.	Polsha (11)	5334	30	177,8	8	22,2
14.	Gretsiya (43)	6754,2	32	211,1	9	23,5
15.	Italiya (31)	7425	40	185,6	8	23,2
16.	Daniya (18)	10600	40	265	10	26,5
17.	Avstraliya (21)	11060	36	307,2	11	27,9
18.	O'zbekiston**	8636	34	254	9	28,2

Manba: OECD “Ta'limga nazar 2021” Education at a glance 2021 © OECD 2021.  
https://www.compareyourcountry.org/snaps/education-at-a-glance-2021/en/2825/2021
**Izoh: Umumiy o‘rta ta’lim maktablari uchun 2021-2022-o‘quv yiliga mo‘ljallangan tasdiqlangan tayanch o‘quv reja

Yuqori o'quv yuki sifatli ta'lim ko‘rsatkichi emas. Buning isboti sifatida Estoniya, Yaponiya, Koreya va Finlyandiyada o‘quv yuklamasi (o‘rtacha 19,4 soat) kam bo‘lishiga qaramay, maktab o‘quvchilarining bilim darajasi yuqoriligi PISA reytingida ham o‘z tasdig‘ini topmoqda.

Sifatli ta'limning asosiy omili maktab fanlarini to'g'ri taqsimlashdir. 1-rasmda dunyo mamlakatlari boʻyicha oʻquv dasturlarini taqsimlashning qiyosiy jadvali keltirilgan. Ushbu rasmda o'quv rejasi o'qish, matematika, chet tillari va boshqa majburiy fanlarga bo'lingan.

1-rasm

O'quv rejasining fanlar bo'yicha taqsimlanishi
(umumiy yukning ulushi)

Manba: OECD “Ta'limga nazar 2021” Education at a glance 2021 © OECD 2021.  
https://www.compareyourcountry.org/snaps/education-at-a-glance-2021/en/2825/2021
**Izoh: Umumiy o‘rta ta’lim maktablari uchun 2021-2022-o‘quv yiliga mo‘ljallangan tayanch o‘quv rejani tasdiqlash to‘g‘risida

Masalan, Avstriya, Avstraliya va Vengriyada o'quv rejasi o'qish, yozish va adabiyot kabi fanlar foydasiga taqsimlanadi. Matematikani eng ko'p Vengriya, Avstriya va Koreya o‘quvchilari o'rganadi. Estoniya, Norvegiya va Daniya maktablarida tabiiy fanlarga ko'proq vaqt ajratiladi. Maktab o'quv dasturida chet tillarini o'rganishda Estoniya, Isroil va Chili maktab o'quvchilari yetakchilik qilmoqda. Boshqa majburiy fanlar (lotin tili, qadimgi grek tili, klassik tadqiqotlar, ekologik ta'lim, shaxsiy rivojlanish va farovonlik, san'at) soni bo'yicha Fransiya, Chili va Shvetsiya yetakchilik qiladi.

Fransiya, Chili va Shvetsiyada bo‘lgani kabi O‘zbekistonda ham tarix, huquq, texnologiya, musiqa, san’at va ta’lim kabi ijtimoiy va amaliy fanlarga (boshqa majburiy fanlar) ko‘proq vaqt ajratiladi. Oʻzbekiston maktab oʻquvchilari 1-rasmda koʻrsatilgan barcha mamlakatlar orasida matematikani eng kam oʻrganadi. Oʻquv dasturining 12,9%i matematika faniga bagʻishlangan boʻlsa, bu koʻrsatkich boshqa mamlakatlarda oʻrtacha 17% ni tashkil qiladi. Ingliz tiliga oʻquv rejasi vaqtining 6,7% ajratilgan. Bu tahlil qilinayotgan mamlakatlar orasida oʻrtacha hisoblanadi. Chet tillarini oʻrganishga ikki baravar koʻp vaqt ajratilgan Estoniya va Isroil bundan mustasno.

Shunday qilib, o'quv yuklamasi va o'quv rejasini qiyosiy tahlil qilish quyidagi xulosalarni chiqarishga imkon beradi:

- o‘zbek o‘quvchilari boshqa mamlakatlar o‘quvchilariga qaraganda ko‘proq o‘qiydi;

- O‘zbekiston maktablari o‘quv dasturida ijtimoiy va amaliy fanlarni o‘rganishga ko‘proq vaqt ajratilgan;

- o‘zbekistonlik o‘quvchilar matematikani boshqa mamlakatlardagi o‘quvchilarga qaraganda ancha kam o‘rganadi;

- O‘zbekiston maktablarida chet tillarini o‘rganish uchun o‘rtacha vaqt beriladi, ammo shunga qaramay, maktab bitiruvchilari chet tillarida erkin so‘zlasha olmaydi (maktabdan keyin yakka tartibda o‘qiydiganlar bundan mustasno). Chet tillarini o‘rgatish sifati pastligi chet tili o‘qituvchilarining qariyb 50%i test sinovlaridan o‘ta olmaganidan[3] ham dalolat beradi;

- umuman olganda, O‘zbekistonda maktablarning o‘quv dasturlari samarasiz taqsimlangan;

- o'quv yuklamasi yuqori bo'lishiga qaramay, O'zbekiston maktablarida ta'lim sifati juda pastligicha qolmoqda.

Psixologlarning yuqori o'quv yuki haqidagi fikri. Ko'pgina psixolog-tadqiqotchilarning nuqtayi nazari shundan iboratki, agar yuqori o'quv yuki bolaning aqliy rivojlanishiga hissa qo'shsa - intellektual sohani shakllantirish, hissiy farovonlik va har tomonlama rivojlangan shaxsiyatni shakllantirish uchun sharoit yaratsagina, ta'lim yuklamasining me’yordan o’tish darajasiga etmagan holda uni optimal, deb hisoblash mumkin. Ta'lim yuklamasining meyordan o’tishi ham obyektiv, ham subyektiv bo'lishi mumkin. Ta’lim haddan tashqari yuklanishining subyektiv tabiati deganda o'quvchi tomonidan o'quv yukini haddan tashqari yuqori deb qabul qilish, shuningdek, o'qish natijasida salbiy oqibatlarning mavjudligi - doimiy jismoniy charchoq hissi, psixologik farovonlikning yomonlashishi tushuniladi (kayfiyatning pasayishi, ichki ruhiy tushkunlik va h.k.), qiziqarli mashg'ulotlarga vaqt ajratish yoki shunchaki dam olish uchun o’quvchining imkoniyati yo'qligi.

E.L.Arshinskaya, G.S.Koritova va A.I. Koritova va boshqalarning fikriga ko'ra, agar o'quvchi kuniga uch-to'rt soat uy vazifasini bajarishga vaqt ajratsa va o'qituvchi, fanlar bo‘yicha fakultativ, repetitorlar va boshqalar bilan qo'shimcha mashg'ulotlarga qatnashsa, bunday vaqt xarajatlari charchoqni keltirib chiqarishi va o'quvchining sog'lig'iga, uning intellektual va shaxsiy rivojlanishiga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin.

E.G.Gelfman, M.A.Xolodnaya va L.N.Demidovlarning soʻzlariga koʻra, Ta'lim yuklamasining me’yordan o’tishida haddan tashqari stress va tez charchash qayd etilib, ular uzoq vaqt taʼsir qilishida surunkali ortiqcha charchoq holatiga aylanishi mumkin. Ta'lim yuklamasining me’yordan o‘tishining oqibati aqliy va jismoniy faoliyatning keskin va uzoq muddatli pasayishi, xotira va e'tiborning susayishi, psixonevrotik kasalliklar (uyquning buzilishi, obsessif qo'rquv, yig’loqilik, injiqlik, asabiylashishning kuchayishi) bo'lishi mumkin. Bolada dangasalik, yomon kayfiyat paydo bo’ladi, ta’limga qiziqish yo'qoladi, intellektual va jismoniy faollikni talab qiladigan boshqa ijtimoiy foydali faoliyatga undashuvlik pasayadi. O'quv samaradorligining sezilarli darajada pasayishi va intellektual sohaning rivojlanishi sekinlashadi, bu o'z navbatida maktabdagi noto'g'ri moslashuvning namoyon bo‘lishiga, shaxslararo muloqotning buzilishiga olib keladi va natijada shaxsning disgarmonik rivojlanishiga sabab bo‘ladi.

Shunday qilib, bolalarga barchasini va yana ko'proq miqdorda o'rgatishga harakat qilib, biz ularning psixologik va jismoniy holatiga katta bosim o'tkazamiz. Maktab o'quv dasturi samarali bo'lishi kerak, ya'ni qiziqishlarga asoslangan va o'rta maktab o'quvchilari uchun tanlangan bo'lajak kasblar asosida ishlab chiqilgan.

O'qituvchilarning yuki. Ta'lim sifati bevosita o'qituvchilarning malakasi va uslubiy ish sifatiga bog'liq. O‘z his-tuyg‘ularini boshqara oladigan yuqori malakali o‘qituvchi darsni samaraliroq o‘tkazishi mumkin. Dars soatlarining ko‘pligi va sinflarda o‘quvchilar sonining ko‘pligi o‘qitish sifatining pasayishiga olib keladi. 2021-2022 o‘quv yilida o‘qituvchilar soni 520 ming nafardan ortiqni, o‘quvchilar soni esa 6,3 million kishini tashkil etdi. Bir o‘qituvchiga 11,9 o’quvchi to’g’ri kelmoqda. 

Ma’lumot uchun: AQSHda bir o‘qituvchiga 14 nafar, Kanadada – 19, Xitoyda – 15, Rossiyada – 17, Germaniya va Fransiyada – 13 nafar o’quvchi to‘g‘ri keladi.

PMTI mutaxassislari mamlakatlar boʻyicha dars soatlarining qiyosiy tahlilini oʻtkazdi. 2-jadvalda qiyosiy tahlil natijalari keltirilgan.

Jadval 2

Mamlakatlar bo'yicha dars soatlarining qiyosiy jadvali

№	Mamlakatlar (PISA reytingida o’rni)	Dars soatlari soni (60 daqiqa), yiliga			O'quv haftalari soni	Jami o'qitish kunlari
		Boshlang'ich sinflar	To'liq bo'lmagan o'rta ta'lim	Yuqori sinflar
1.	Yaponiya (3)	747	615	511	40	200
2.	Estoniya (5)	592	609	574	35	175
3.	Finlyandiya (8)	673	589	548	39	195
4.	J.Koreya (9)	680	513	539	38	190
5.	Germaniya (13)	691	640	610	39	195
6.	Shveytsariya (15)	806	750	637	42	210
7.	Buyuk Britaniya (23)	855	855	855	39	195
8.	Fransiya (25)	900	720	720	36	180
9.	AQSH (31)	1004	966	966	36	180
10.	Rossiya (30)	561	483	483	34	170
11.	Avstraliya (21)	878.4	828.3	821.2	36	180
12.	Italiya (31)	745.8	610.2	610.2	40	200
13.	Polsha (11)	604.1	483.3	477.9	30	150
14.	Daniya (18)	705	696	517	40	200
15.	O'zbekiston*	612	680	680	34	204

* bitta to'liq stavka

2-jadvaldan ko‘rinib turibdiki, O‘zbekiston o‘qituvchilari uchun dars soatlari boshqa mamlakatlardagidan jiddiy farq qilmaydi. Ammo o'qitish kunlari soni Shveytsariyadan tashqari boshqa mamlakatlarga qaraganda ancha ko'p. Polsha, Estoniya, Rossiya kabi davlatlarda esa o‘quv kunlari O‘zbekistonnikidan ancha kam.

Bizning fikrimizcha, ta’lim sifatiga sinflardagi o‘quvchilar soni ham ta’sir qiladi. Bugungi kunda Oʻzbekistondagi umumtaʼlim maktablari sinflaridagi oʻquvchilar soni 35 nafardan oshmasligi kerak, yaʼni darslar davomida har bir o'qituvchiga 35 dan ortiq oʻquvchi to'g'ri kelmasligi kerak. Afsuski, shahar maktablarida darslarda me’yordan oshib ketish holatlari kuzatilmoqda, ba’zi maktablarda o‘quvchilar soni 40-42 nafarni tashkil etadi (bu tendensiya yirik shaharlar uchun xos). Buning asosiy sababi davlat umumta’lim maktablarining sig‘imi yetishmasligidir, 2021/2022 o‘quv yilida sig’im 5111,1 ming o‘rinni, o‘quvchilar soni esa 6304,6 ming nafarni tashkil etgan.Ta’kidlash joizki, 2021/2022 o‘quv yilida respublikada 290 ta maktab o'quvchilarni qabul qilishga tayyor emas edi[4].

2-rasm

Mamlakatlar bo‘yicha umumta’lim maktablari sinflaridagi o‘quvchilar soni (shaxslar)

2-rasmda O‘zbekistondagi sinflardagi o‘quvchilar soni boshqa mamlakatlardagiga nisbatan qanchalik farq qilishi aniq ko‘rsatilgan. Sinflarning ortiqcha yuklanishi o‘qituvchilarga darslarni sifatli va samarali o‘tkazish imkonini bermaydi. Bu esa o‘z navbatida O‘zbekiston maktablarida ta’lim sifatiga katta ta’sir ko‘rsatmoqda.

Shunday qilib, o'qituvchilarning ish yukini va sinflardagi o'quvchilar sonini tahlil qilib, quyidagi xulosalarni chiqarish mumkin:

O‘zbekistonlik o‘qituvchilarning dars soatlari boshqa mamlakatlardagiga qaraganda ancha kam, ammo o‘qish kunlari soni ko‘proq – bu ko‘pgina mamlakatlarda hatto o‘rta maktab yuqori sinf o‘quvchilari ham haftasiga besh kun o‘qishi bilan bog‘liq;

O‘zbekistonda sinfda bolalarning ko‘pligi har bir o‘quvchiga 45 daqiqa davomida e’tibor qaratish, mavzuni yaxshi tushuntirish imkonini bermasligi va o‘quvchilar faolligiga salbiy ta’sir ko‘rsatishini sababli o‘qituvchilarga yuqori bosim kuzatilmoqda.

Yuqoridagilardan kelib chiqib, O‘zbekiston maktablarida o‘quv dasturlarini qayta ko‘rib chiqish va darslar sonini qisqartirish taklif etilmoqda. Tahlillar shuni ko‘rsatdiki, O‘zbekiston maktablarida fanlar soni boshqa mamlakatlardagiga nisbatan ko‘p bo‘lib, bu o‘quvchilar zimmasiga qo‘shimcha yuk bo‘lib, ularning kelajakdagi kasbi uchun muhim bo‘lgan fanlarga e’tibor qaratishga imkon bermayapti.

O'quvchilarning o'quv yukini kamaytirish maktablarda o'qituvchilar tarkibini to'g'ri taqsimlash imkonini beradi. Shuningdek, darslarni qisqartirish sharti bilan maktablarda o‘qituvchilar yetishmasligi muammosini hal qilish mumkin.

Xususiy maktablar. Bugungi kunda xususiy maktablar davlat maktablariga muqobil bo'ldi. Mamlakatda xususiy maktablar rivojlanmoqda: ularning soni 102 taga yetdi, maktab o‘quvchilarining 0,5% xususiy maktablarda o‘qiydi.

Bu maktablarning asosiy ustunligi sinflarda o‘quvchilar sonining kamligi, o‘rtacha 10-15 kishidan oshmaydi, yuqori malakali professor-o‘qituvchilar tarkibi, xalqaro o‘quv dasturlari va bolalarning bo‘sh vaqtlari yaxshi tashkil etilganligidir. Ko'pgina xususiy maktablarda chet tillari chuqur o'rganiladi, ularning ba'zilari matematikaga ixtisoslashgan.

O‘zbekistondagi davlat va xususiy maktablar faoliyatini qiyosiy baholash quyidagi xulosalar chiqarish imkonini berdi:

- xususiy maktablarda xorijiy tillar, axborot texnologiyalari, ijodiy fanlarga ko‘proq e’tibor qaratilmoqda;

- asosiy fanlar bo‘yicha ham, sport seksiyalarida ham qo‘shimcha to‘garaklar talab qilinmaydi, hamma narsa maktabda mavjud va ta’lim xarajatlariga kiritilgan;

- davlat maktablarida o'qitilmaydigan Kinder MBA (1-sinfdan boshlab bolalarda tadbirkorlik qobiliyatini rivojlantirish) kabi fanlar mavjud;

- axborot texnologiyalari 1-sinfdan boshlab o‘qitiladi;

- uy vazifasi maktabda o'qituvchi bilan birga bajariladi.

Xususiy maktablarning katta afzalliklariga qaramay, ko'plab ota-onalar o‘z farzandlarini xususiy maktablarda o‘qita olmaydi. Bugungi kunda ularning narxi oyiga 3 million so'mdan 15 million so'mgacha o'zgarib turadi.

So‘rov natijalari. O‘quv yuklamasini aniqlash va maktab ta’limi sifatini baholash maqsadida PMTI mutaxassislari ota-onalar o‘rtasida so‘rov o‘tkazdi. Onlayn so'rovda bolalari davlat (91,1%) va xususiy (8,9%) maktablarda o'qiydigan 203 respondent (N=203) ishtirok etdi.

So‘rov natijalariga ko‘ra, ota-onalarning 35,5%i bolalari asosan boshlang‘ich sinflarda o‘qiydigan maktabda kuni uzaytirilgan sinflar tizimidan foydalanishi ma’lum bo‘ldi. Ko'pchilik ota-onalarning fikriga ko'ra (61,1%), bola uchun o'quv yukining intensivligi optimal darajada. Respondentlarning 25,1%i yuqori, 13,8%i esa past deb hisoblashini bildirdi.

Ota-onalarning 69,0%i uy vazifalari miqdorini maqbul, 22,2%i ortiqcha, 8,9%i esa yetarli emas, deb hisoblashini ma’lum qildi.

Optimal o'quv yuki va uy vazifalariga qaramay, ota-onalarning 38,4%i maktablarda olingan bilim darajasidan qoniqmaydi: ota-onalarning 12,8%i farzandlarining bilim darajasini yuqori deb baholagan; 48,8%i buni kelajakdagi kasblar uchun yetarli deb hisoblaydi.

Aksariyat ota-onalar repetitor xizmatlaridan faol foydalanadi: tizimli ravishda - 40,9%, ba'zan - 34,5%, foydalanmaydi - 24,6%. So'rov shuni ko'rsatdiki, maktab turiga qarab repetitorlar xizmatidan foydalanish farqlanadi: davlat maktablari o'quvchilari repetitor xizmatidan faolroq - 43,2% foydalanadi, xususiy maktab o'quvchilari esa - 16,7%. Shuningdek, maktabda olgan bilim darajasi va repetitor xizmatidan foydalanish o‘rtasidagi bog‘liqlik tahlili shuni ko‘rsatdiki, ta’lim darajasi ko‘p jihatdan oilaning moddiy ahvoliga bog‘liq. Aytish joizki, bilim darajasini yetarli emas, deb baholagan ota-onalarning 15,4%i repetitor xizmatidan foydalanmaydi.

Respondentlar o‘qituvchilarning bilim darajasi pasayganini qayd etishdi: ota-onalarning 38,4%ining fikricha, o‘qituvchilarning bilim darajasi ancha yuqori, 56,2%i yetarli emas, 5,4%i esa past baho bergan.

Ta'lim sifatini bolalarning darsga bo'lgan qiziqishiga qarab baholash mumkin. Ota-onalarning 46,3%i farzandlari darslarga qiziqishini, 43,8%i har doim ham qiziqish bildirmasligini, 9,9%i esa umuman qiziqmaslini ta’kidlagan.

Onlayn so‘rovda ishtirok etganlarning fikriga ko'ra, sinflarda o‘quvchilar zichligi hali ham yuqori. Shunga ko‘ra, o‘quvchilarning 32,2%i sinflarda 36-40 nafardan, 7,4%i esa 40 nafardan ko‘proq bo‘lа o'qiydi.

Bolalarning olgan bilimlariga asoslanib, ota-onalarning 76,8%i repetitorlar yoki to‘garaklar yordamisiz farzandlari oliy o‘quv yurtlariga kira olmaydi, deb hisoblaydi.

Ko'pgina ota-onalarning fikriga ko'ra (59,1%) maktablarning o'quv rejasida maktabdan tashqari mustaqil ravishda o'rganish mumkin bo'lgan fanlar mavjud. Fanlar reytingida quyidagi holat paydo bo'ldi: ota-onalar tasviriy san'at (11,0%), musiqa (10,8%) va texnologiyani (8,8%) mustaqil ravishda o'rganish mumkin deb hisoblashadi, chunki bu fanlar bolaning dunyoqarashlarini kengaytirish uchun mo'ljallangan.

So‘rov natijalaridan foydalangan holda PMTI mutaxassislari mavjud omillarning ta’lim sifatiga ta’sirini ekonometrik tahlildan o‘tkazdi. So'rovnomadagi barcha savollar tahlilga kiritildi. Hisoblash uchun eng kichik kvadratlar usuli qo'llanildi. Model tenglamasi quyidagicha ko'rinishga ega:

Y=x1*0.49+x2*0.39-x3*0.12-x4*0.12-x5*0.08

bu yerda, Y - ta'lim sifati;

         x1 - bolaning bilim olishga qiziqishi;

         x2 - o'qituvchilarning bilim darajasi;

         x3 - o'quv yukining intensivlik darajasi

         x4 - uy vazifasi miqdori;

         x5 - sinfdagi o'quvchilar soni.

Ekonometrik tahlil natijalariga ko‘ra, o‘quvchilarning maktab fanlariga bo‘lgan qiziqishining 1%ga oshishi ta’lim sifatining 0,49% ga, o‘qituvchilar bilim darajasining 1%ga oshishi ta'lim sifatining 0,39% ga, uy vazifalari miqdorining kamayishi ta'lim sifatining 0,12% ga oshishida yordam beradi. O'quv yuki intensivligining yuqori ko'rsatkichi va uy vazifalarining yuqori hajmi ta’lim sifatini pasaytiradi. Ikki ko‘rsatkichning 1%ga oshishi bilan ta’lim sifatini 0,12%ga pasaytirishi ma’lum bo’ldi. Shuningdek, sinflardagi o‘quvchilar soni 1%ga oshgani bilan ta’lim sifati 0,08%ga pasayishi aniqlandi.

3-jadval

Ta’lim sifatiga ta’sir etuvchi omillarning ekonometrik tahlili

Omillar	Koeffitsient	P/v
bolaning o’quv jarayoniga qiziqishi	0,49	0,000
o'qituvchilarning bilim darajasi	0,39	0,000
o'quv yukining intensivlik darajasi	-0,12	0,092
uy vazifasi miqdori	-0,12	0,095
sinfdagi o'quvchilar soni	-0,08	0,131
maktab turi (davlat/ xususiy)	-0,01	0,456
kuni uzaytirilgan sinf	0,05	0,543
R2	0,40
Kuzatuvlar soni	203

Demak, maktab ta’limining yuqori sifatga erishishi uchun birinchi navbatda o‘qituvchilarning malakasini oshirish, o‘quvchilarning o‘quv dasturiga qiziqishini oshirish zarur. Bunda birinchi navbatda o‘qituvchilar, keyin ota-onalar katta rol o‘ynaydi. O‘quv yuklamalarining ko‘pligi va uy vazifasining ko‘pligi o‘quvchiga katta yuk hosil qiladi va uning bilim olishga bo‘lgan qiziqishini kamaytiradi. Shu sabablarga ko‘ra, O‘zbekiston maktablarida o‘quv dasturlari qayta ko‘rib chiqilishi maqsadga muvofiq. Buni davlatimiz rahbari ham ta’kidladi: “Balki ayrim fanlarni qisqartirarmiz, zamonaviy fanlarni ko‘paytirarmiz. Negadir biz qisqartirishdan qo‘rqamiz?”[5]. Shunday qilib, аyrim fanlar sonini matematika, chet tillari, science kabi fanlar foydasiga qisqartirish taklif etiladi.

Maktab ta'limi sifati bo'yicha reytinglar. Bugungi kunda maktab ta'limi sifatini baholashning bir qancha xalqaro reyting tizimlari mavjud.

1. PISA. IHTT xalqaro o‘quvchilarni baholash dasturi (PISA) oʻquvchilarning oʻqish, matematika va tabiiy fanlar boʻyicha faoliyatini tekshiradi. U hozirgi kunga qadar o‘quvchilarning ta'lim natijalarini eng keng qamrovli va qat'iy xalqaro baholashni ta'minlaydi. PISA natijalari butun dunyo boʻylab erishilgan taʼlim natijalarining sifati va tengligini koʻrsatadi va mamlakatning taʼlim siyosatini boshqa mamlakatlardagi ilgʻor tajribalarga mos ravishda tuzatishga imkon beradi. Har uch yilda bir marta tasodifiy tanlangan 15 yoshli bolalar asosiy fanlardan - o'qish, matematika va tabiiy fanlar bo'yicha test sinovlarini o'tkazadi va har yili baholashda bitta fanga e'tibor qaratiladi. PISA maktab o‘quv dasturiga bevosita bog‘liq bo‘lmagan testlarni ishlab chiqish va tahlilchilarga natijalarni sharhlashda yordam beradigan ma’lumotnoma anketalari orqali kontekstni taqdim etishi bilan o‘ziga xosdir. Testlar majburiy ta’limni tugatgan o‘quvchilar o‘z bilimlarini real hayotiy vaziyatlarda qanday to‘g‘ri qo‘llay olishlarini va shu sababli jamiyatda to‘liq ishtirok etishlarini baholash uchun mo‘ljallangan. PISA 80 dan ortiq mamlakatlarni qamrab oladi.

2. O'qish sifati va matnni tushunish bo'yicha xalqaro tadqiqotlar (The Progress in International Reading Literacy Study, PIRLS) taʼlim tizimi turli mamlakatlarda oʻqish savodxonligi sifati va tendentsiyalarini davriy monitoring oʻrganish hisoblanadi. Butun dunyo boʻylab boshlangʻich sinf oʻquvchilarining yozma matnni oʻqish va tushunish darajasi va sifatini solishtirish, shuningdek, milliy taʼlim tizimlarida sodir boʻlayotgan oʻzgarishlarni aniqlash va solishtirish imkonini beradi. U taʼlim yutuqlarini baholash xalqaro assotsiatsiyasi (International Association for the Evaluation of Educational Achievements, IEA) tomonidan yetakchi xalqaro ilmiy tashkilotlar bilan konsorsiumda, milliy markazlar ishtirokida amalga oshiriladi. PIRLS mamlakatlarga o‘qish ta’limini yaxshilash uchun dalillarga asoslangan qarorlar qabul qilish imkonini beradi. PIRLS 61 davlatni qamrab oladi.

3. TIMSS. TIMSS ning asosiy maqsadi oʻqitish va oʻqitishni yaxshilash uchun foydalanilishi mumkin boʻlgan maʼlumotnomalarni taqdim etishdan iborat. Tadqiqot o'quv rejasi va uni amalga oshirish, o'qitish usullari va maktab resurslari haqida batafsil ma'lumot to'playdi. Baholash ishtirokchi davlatlar bilan birgalikda ishlab chiqilgan kompleks baholash sxemalariga asoslanadi. Ushbu asos baholanishi kerak bo'lgan bilim va ko'nikmalarni belgilaydi. TIMSS ballari ishtirokchi davlatlar bilan hamkorlikda ishlab chiqilgan keng qamrovli tizimga asoslanadi. TIMSS 4 va 8-sinf o'quvchilari o'rtasida o'tkaziladi, kognitiv sohalar (bilim, qo'llash va fikrlash) ikkala sinf uchun bir xil bo'lib, muammolarni hal qilishda ishtirok etadigan bir qator kognitiv jarayonlarni qamrab oladi. PIRLS 70 ta davlatni qamrab oladi.

O‘zbekiston ushbu reytinglarga bosqichma-bosqich kirishni rejalashtirmoqda. Yangi davlat taʼlim standartlari va oʻquv dasturlari, jumladan, STEAM usuli (fan, texnologiya, muhandislik, sanʼat va matematika) joriy etilmoqda. 2022-yilning 21-aprelidan 7-mayiga qadar O‘zbekiston ilk bor ta’lim sifatini baholash bo‘yicha xalqaro PISA tadqiqotida ishtirok etdi. Tasodifiy yo‘l bilan tanlab olingan 202 ta maktabdan 15 yoshli 7363 nafar o‘quvchining bilimi baholandi. Bundan tashqari, mamlakat TALIS ta’lim va ta’lim tizimini xalqaro o‘rganish – o‘qituvchilarning mehnat sharoitlari va maktablardagi ta’lim muhitini baholashda ishtirok etadi.

 

Muhabbat Ahmedova,
PMTI guruh rahbari

Anvarxo’ja Shoazizov,
PMTI yetakchi ilmiy xodimi

Sharifabonu Amriddinova,
PMTI katta ilmiy xodimi

---

[1] https://podrobno.uz/cat/obchestvo/mirziyeev-raskritikoval-nizkoe-kachestvo-obucheniya-inostrannym-yazykam-v-shkolakh/

[2] Quyida keltirilgan o’tkazilgan so’rovnoma natijalari

[3] https://president.uz/ru/lists/view/4327

[4] https://upl.uz/president/27602-news.html

[5] https://podrobno.uz/cat/obchestvo/v-uzbekistane-planiruetsya-sokratit-chislo-ustarevshikh-predmetov-v-shkolakh-/